नेपालको कुल वित्तीय सम्पत्तीमा गैर-बैंकिङ वित्तीय संस्थाहरूको योगदान २० प्रतिशत

BFIS News
2025 Mar 18 15:45

नेपालको कुल वित्तीय सम्पत्तीमा गैर-बैंकिङ वित्तीय संस्थाहरूको योगदान २० प्रतिशत

काठमाडौं । नेपाल राष्ट्र बैंकले गैर बैंकिङ वित्तीय संस्थाहरुको योगदानको विषयमा सुपरिवेक्षण प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको छ । राष्ट्र बैंकको अध्ययनले नेपालको कुल वित्तीय सम्पत्तीमा गैर बंकिङ वित्तीय संस्थाको योगदान २० प्रतिशत रहेको जनाएको छ ।

गैर-बैंक वित्तीय संस्थाहरू (NBFIs) विभिन्न प्रकारका संस्थाहरू हुन्, जसमा ठूला निगमहरूदेखि लिएर साना, स्वतन्त्र व्यवसायहरू समावेश छन्। यी संस्थाहरू बैंक वित्तीयकरणको विकल्पको रूपमा कार्य गर्दै आर्थिक विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछन्।

NBFIs को विश्वव्यापी प्रभाव

विश्वव्यापी रूपमा, विगत केही दशकहरूमा गैर-बैंक वित्तीय क्षेत्र उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि भएको छ, विशेषगरी सन् २००७/०८ को विश्वव्यापी वित्तीय संकटपछि । संकट अघि करिब ४०% हिस्सा ओगटेको यो क्षेत्र अहिले कुल वित्तीय सम्पत्तिको लगभग आधा भाग ओगट्न आइपुगेको छ।

नेपालमा NBFIs को अवस्था

नेपालमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको तुलनामा NBFIs को आकार र प्रभाव सानो भए पनि विविध क्षेत्रहरूमा प्रभावकारी रूपमा कार्यरत छन्। नेपालको कुल वित्तीय सम्पत्तिको करिब २०% भाग गैर-बैंक वित्तीय संस्थाहरूले ओगटेका छन्।

नेपालमा भुक्तानी सेवा, वैदेशिक विनिमय सेवा, तथा कर्जा सुविधा प्रदान गर्ने NBFIs मुख्य रूपमा नेपाल राष्ट्र बैंक (NRB) द्वारा नियमन गरिन्छ। त्यस्तै, बीमा कम्पनीहरू तथा स्टक ब्रोकरहरू नेपाल बीमा प्राधिकरण (NIA) र नेपाल धितोपत्र बोर्ड (SEBON) को नियमनमा पर्दछन्।

NBFIs को नियमन तथा पर्यवेक्षण

नेपाल राष्ट्र बैंक अन्तर्गत गैर-बैंक वित्तीय संस्थाहरू पर्यवेक्षण विभाग (NBFISD) फागुन २०७८ मा स्थापना गरिएको थियो। यस विभागले वैदेशिक विनिमय कारोबार गर्ने संस्था, हायर पर्चेज कम्पनीहरू, राष्ट्रिय सहकारी बैंक लिमिटेड (NCBL) र जलविद्युत् लगानी तथा विकास कम्पनी लिमिटेड (HIDCL) को नियमन तथा निरीक्षण गर्ने जिम्मेवारी पाएको छ।

NBFISD ले अन-साइट तथा अफ-साइट दुवै माध्यमबाट गैर-बैंक वित्तीय संस्थाहरूको निरीक्षण गर्दै आएको छ। अन-साइट निरीक्षण मुख्य रूपमा अनुपालन-आधारित हुन्छ। काठमाडौं उपत्यकाबाहिर रहेका मनी चेन्जरहरू तथा वैदेशिक विनिमय कारोबार गर्ने संस्थाहरूको निरीक्षण प्रादेशिक कार्यालयहरूले समेत गर्ने गरेका छन्।

नियमन प्रक्रियाहरू

विभागद्वारा सञ्चालन गरिने अनसाइट निरीक्षणका प्रकारहरू निम्नानुसार छन्:
🔹 नियमित निरीक्षण (पूर्ण कार्यक्षेत्र निरीक्षण सहित)

🔹 लक्षित निरीक्षण

🔹 विशेष निरीक्षण

🔹 अनुगमन निरीक्षण

विदेशी विनिमय इजाजतपत्र तथा प्रतिवेदन प्रणाली (FXOL)

नेपाल राष्ट्र बैंकले २०१७ को मे महिनामा विदेशी विनिमय इजाजतपत्र तथा प्रतिवेदन (FXOL) प्रणाली लागू गरेको थियो। यसको उद्देश्य विदेशी विनिमय कारोबारको प्रतिवेदन व्यवस्थापन सहज बनाउनु हो। सुरुमा यो प्रणाली सीमित संस्थाहरूलाई मात्र उपलब्ध गराइए पनि हाल प्रादेशिक कार्यालयहरूबाट इजाजत लिएका संस्थाहरूलाई समेत समावेश गरिएको छ।

२०२३/२४ मा विभागको कार्यसम्पादन

आर्थिक वर्ष २०२३/२४ मा विभागले १५८ वटा अनसाइट निरीक्षणहरू सम्पन्न गर्यो, जसमध्ये २२ वटा निरीक्षण काठमाडौं उपत्यका बाहिर गरिएका थिए। साथै, विभाग इजाजत प्राप्त संस्थाहरूको निरन्तर अनुगमनमा संलग्न रहेको थियो।

रेमिट्यान्स कम्पनीहरूले कुल रेमिट्यान्स आम्दानीको ५०% भन्दा बढी योगदान गर्दै आएका छन्। क्षेत्रगत रूपमा हेर्दा, नेपालका लागि सबैभन्दा ठूलो रेमिट्यान्स स्रोत मध्यपूर्व रहेको छ, जसले कुल आगमन रेमिट्यान्सको ४१.८८% हिस्सा ओगटेको छ।

ज्ञान आदान-प्रदान तथा अन्तर्क्रिया कार्यक्रमहरू

विभागले २०२३/२४ मा चारवटा ज्ञान आदान-प्रदान कार्यक्रम तथा चारवटा अन्तर्क्रिया कार्यक्रम आयोजना गर्यो।
🔹 ज्ञान आदान-प्रदान कार्यक्रम विभागका सहकर्मीहरूबीच अनुभव र ज्ञान साझेदारी गर्ने उद्देश्यले गरिएको थियो

🔹 अन्तर्क्रिया कार्यक्रम सरोकारवालाहरूसँग सम्बन्धित क्षेत्रका मुद्दाहरू र जोखिमहरूबारे बुझ्न तथा ऐन, नियम, निर्देशन र परिपत्रहरूको जागरूकता बढाउन आयोजना गरिएको थियो।

गैर-बैंक वित्तीय संस्थाहरूको नियमन तथा विकासले नेपालमा वित्तीय स्थायित्व कायम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ। नेपाल राष्ट्र बैंकद्वारा गरिएको यी नियमनात्मक पहलहरूले वित्तीय प्रणालीलाई अझ व्यवस्थित, पारदर्शी र प्रभावकारी बनाउन योगदान पुर्‍याउने अपेक्षा गरिएको छ।